وَلَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْم

«و چیزی را که بدان علم نداری پیروی مکن»

(سوره مبارکه اِسراء/ آیه ۳۶)

معمولاً کسانی که زیاد حرف می‌زنند کمتر فکر می‌کنند و کسانی که کمتر فکر می‌کنند، کمتر می‌دانند! اصولاً افرادی که علمشان بیشتر است کمتر سخن می‌گویند و درباره هر چیزی اظهار نظر نمی‌کنند زیرا هر قدر علم انسان بیشتر باشد، بیشتر درک می‌کند که نادانسته‌هایش از عوالم بی‌منتهای هستی چقدر زیاد و دانسته‌هایش چقدر اندک است.

امام صادق(ع) می‌فرمایند: «از حقیقت ایمان این است که گفتارت از عِلمت بیشتر نباشد و بیش از آنچه می‌دانی نگویی».

اما یکی از آفت‌های اخلاقی در روزگار ما، بخصوص پس از فراگیر شدن اینترنت، شبکه‌های مجازی و پیام‌رسان‌ها، اظهار نظرها و خبرهای عجیب و نادرست است که تبدیل به شایعه و اخبار کذب می‌شود و عده‌ زیادی را گمراه می‌کند. یکی از اصول اولیه، اطمینان از درستی منبع خبر است. بنابراین پذیرفتن اخبار و شنیده‌هایی که نسبت به درستی و صحت آن «علم» و اطمینان نداریم کار بسیار نادرستی است و البته بدتر و نادرست‌تر از آن هم، منتشر و بیان کردن چنین اخبار و شنیده‌هایی است.

قرآن کریم ما را از پیروی از چنین مطالب و اخباری نهی می‌کند و در ادامه آیه می‌فرماید: «شما نسبت به گوش و چشم و دل خود مسئولید و از شما درباره آن‌ها سؤال می‌شود».

تا ندیده‌اید باور نکنید و هر چه را می‌شنوید در حکم آنچه دیده‌اید قرار ندهید وانگهی بسیاری از دیده‌ها هم شاید چیزی نیستند که ما تصور می‌کنیم.

مثلاً فردی را در جایی یا در حال گفت‌وگو با شخصی می‌بینیم که در شأن او نیست و درباره‌اش قضاوت منفی می‌کنیم در حالی که شاید برای امر به معروف یا برای گره‌گشایی از کار خلق به آنجا رفته است.

بسیاری از شنیده‌های ما نیز از قول افرادی است که ادعا می‌کنند دیده‌اند یا شنیده‌اند در حالی که «خودشان» مستقیم آن را ندیده‌اند و نشنیده‌اند بلکه تنها نقل کننده خبری هستند که اصل دروغش متعلق به فرد دیگری است و این خبر دروغ، همین طور منتشر و منتشر می‌شود تا به یک شایعه بزرگ، یک بحران اجتماعی یا یک آبروریزی از انسانی بی‌گناه تبدیل می‌شود که دیگر امکان جبران نیز نخواهد داشت.

پیروی کردن از چیزی که درباره آن علم نداریم همچنین می‌تواند منجر به «سوءظن» شود که در قرآن کریم بشدت از آن نهی شده و در چند آیه، از آن به عنوان یک گناه یاد شده است. قرآن کریم در آیه ۱۲ سوره حجرات می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ»؛ یعنی:‌ای کسانی که ایمان آورده‏‌اید از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید که پاره‏‌ای از گمان‌ها گناه است.

پیروی از دیگران، قضاوت کردن، شهادت دادن و اظهار نظر کردن بدون علم می‌تواند موجب هرج و مرج در جامعه شود زیرا بسیاری از نابسامانی‌ها و دشمنی‌ها بر اساس همین اخبار دروغ، قضاوت‌های بدون علم و اظهار نظرهای ناآگاهانه و پیروی کردن از افراد بدون داشتن علم و اطلاع کافی به وجود می‌آید.

ارزش ذاتی علم به این دلیل است که مانع به خطا رفتن انسان‌ها می‌شود و به همین علت است که حتی پذیرفتن اصول اعتقادی دین باید بر مبنای «علم» و آگاهی باشد و در اصول دین نمی‌توان از کسی تقلید کرد.